تفاوت‌های ثبت اختراع در داخل و خارج
نویسنده : محمد قدیانی دانشجوی واحد علوم و تحقیقات
«حمایت از اختراعات» شعار بسیاری از مراکز آموزشی، ادعایی ناملموس برای مخترعان است. پژوهشگران پس از رسیدن به یک دستاورد علمی که تجسم مادی داشته باشد (یعنی یک ایده یا نظریه صرف نباشد) برای استفاده از عواید مادی و معنوی دستاورد خود باید آن را در یک نهاد معتبر ثبت کنند. ثبت اختراع غیر از داشتن بار علمی دارای ارزش‌های حقوقی است؛ به این معنا که هیچ فرد حقیقی یا حقوقی اجازه استفاده، تولید و یا بهره‌مندی از یک اختراع را بدون مجوز مخترع آن نخواهد داشت. افراد برای بهره‌مندی از گستره حقوقی اختراع خود در سراسر دنیا باید آن را به صورت بین‌المللی ثبت کنند. مهم‌ترین و معتبرترین مرجع ثبت اختراعات در عرصه جهانی اداره ثبت اختراعات و علائم تجاری ایالات متحده آمریکا (USPTO) است. رتبه‌بندی علمی کشورهای جهان از حیث تعداد اختراعات نیز با استناد به همین مرکز و همچنین سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) صورت می‌پذیرد.
روند ثبت اختراعات به صورت بین‌المللی بسیار متفاوت از روند ثبت داخلی است که مهم‌ترین بخش این تفاوت را می‌توان متوجه هزینه‌های آن دانست؛ ۱۰۰۰۰ دلار به ازای هر اختراع. در ایران هر فرد حقیقی یا حقوقی می‌تواند با مراجعه به سایت اداره ثبت اختراعات، اظهارنامه خود را تنظیم کرده و تا پایان مراحل قانونی شخصا پیگیر روند اداری و علمی ثبت اختراع خود باشد، این در حالی است که برای ثبت اختراع بین‌المللی افراد به صورت شخصی نمی‌توانند اقدام کنند و حتما باید این کار و طی کردن مراحل آن توسط وکلای رسمی اداره ثبت اختراعات آمریکا صورت پذیرد، حتی اگر فرد متقاضی، شهروند کشور آمریکا باشد، بنابراین بیشتر هزینه‌های ثبت اختراعات بین‌المللی مربوط به حق‌الوکاله وکلای قانونی است.
با توجه به اهمیت ثبت اختراعات بین‌المللی هم از لحاظ رتبه‌بندی علمی و هم از حیث تجاری‌سازی و حقوقی و همچنین عدم توانایی پرداخت هزینه‌های بسیار بالای آن توسط مخترعان، برخی ارگان‌های علمی در کشور متولی حمایت از این اختراعات شده‌اند تا تمام یا بخشی از هزینه‌های مربوطه را پرداخت کرده، همچنین رابط بین مخترعان و وکلای اداره ثبت اختراعات باشند، اما نحوه حمایت چیزی شبیه به هفت‌خوان رستم است. متقاضیان باید اختراعات خود را در پیچ و خم قضاوت این نهادها گذاشته و امیدوار باشند تا شاید از این داوری‌های بسیار عجیب و غریب و کاملا سلیقه‌ای جان سالم به در ببرند. در صورتی که طرح با سلامتی از این مرحله عبور کند، نوبت به آن می‌رسد تا مخترع بخش اعظمی از مالکیت طرح خود را به نام این ارگان‌ها یا سازمان‌ها کند، درحالی‌که ممکن است این نهادها هیچ‌گونه حمایتی در زمینه تحقیقاتی به این مخترعان ارائه نکرده باشند و این امتیاز را صرفا به‌جهت پرداخت بخشی از هزینه‌های ثبت اختراع دریافت می‌کنند. در واقع دادن مالکیت اختراع به این نهادها به این معناست که فرد مخترع بدون مجوز از سازمان حامی و بدون جلب‌نظر مادی و معنوی ایشان نمی‌تواند دستاورد خود را به فروش رسانده یا آن را تولید کند. در برخی مواقع این ارگان‌ها چندین برابر آنچه برای حمایت از ثبت یک اختراع بین‌المللی هزینه کرده‌اند، منفعت مادی و معنوی کسب می‌کنند.
اما با این همه، وجود یک نقط امید بخش بسیار درخشان که حامی بی‌قید و شرط مخترعان و پژوهشگرانی است که دستاوردی مفید داشته باشند، نوید آینده‌ای روشن را برای محققان کشور عزیزمان ایران به ارمغان داشته است. صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور (INSF) بنیادی است که اغلب پژوهشگرانی که با دستاوردی مفید به آن مراجعه کرده باشند تایید می‌کنند که نوع نگاه این ارگان تفاوت عمیقی با سایر دستگاه‌های علمی کشور دارد. داوری طرح‌ها بسیار منطقی‌تر و نوع نگاه مسئولان آن به طرح‌های پژوهشی بسیار امیدبخش و روبه جلو است. این صندوق که غیر از حمایت از اختراعات بین‌المللی از طرح‌های پژوهشی دانشجویان دکتری و پسادکتری نیز حمایت‌های بسیار خوبی را به عمل می‌آورد، برای حمایت‌های خود هیچ‌گونه مالکیت یا امتیاز مادی و معنوی دریافت نمی‌کند و همین مصداق بسیار خوبی است که این بنیاد هدفی جز پیشبرد اهداف علمی کشور و رسالتی جز حمایت از پژوهشگران برای پیمودن مسیر پرفراز و نشیب تحقیقاتی را دنبال نمی‌کند. اگرچه اختراعات و دستاوردهای علمی جدید برای تولید ثروت راهی نسبتا طولانی پیش‌رو دارد اما به نظر می‌رسد برای کشوری که به دنبال رشد و توسعه علمی است، پژوهش‌های بنیادی و تحقیقات با نگاه به افق پیش‌رو باید بیشتر از استارتاپ‌های زودبازده که صرفا در بازه‌ای از زمان می‌توانند پول‌ساز باشند، مورد توجه قرار گیرد؛ موضوعی که به نظر می‌رسد در صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور بیش از هر نهاد دیگری مورد توجه واقع شده است.